Kilka lat temu stadko koni kabardyńskich zawędrowało na skraj Pustyni Błędowskiej. Wprawdzie nie ma tu ani wysokich gór, rwących potoków czy głębokich przepaści, ale udało się stworzyć idealne warunki do hodowli tych koni w tabunie, na ogromnej przestrzeni, prawie jak na wolności.
Nie jest łatwo pisać o koniach kabardyńskich. Po pierwsze – nieliczne teksty źródłowe lub publikacje naukowe nie doczekały się jeszcze przekładów na język polski, a nawet te w języku rosyjskim z trudem znaleźć można w internecie. Po drugie informacje które można od czasu do czasu zasłyszeć bywają pełne sprzeczności i często nie mają związku z rzeczywistością.
Niektóre, szczególnie te pełne euforii zamieszczane w internecie przez miłośników, zaliczyć można raczej do kategorii mitów i legend, w świetle których kabardyńce to istoty o nadprzyrodzonych właściwościach, bez wad i skaz. Zdarzają się też inne, pełne uprzedzeń zarzuty, negujące walory użytkowe tej rasy, lub piętnujące brak powiązań z kulturą i historią naszych ziem. Jedyne co można w tej sytuacji zrobić, to w prosty i rzetelny sposób usystematyzować informacje.
Charakterystyka
Cechy fizyczne i psychiczne koni kabardyńskich są wynikiem ewolucji setek lat hodowli w trudnych warunkach.
Kabardyńce są typowymi końmi górskimi, wzrostu średniego (obecnie wg 6 tomu księgi stadnej klacze 146-160 cm, ogiery 149-160 cm). Głowa średniej wielkości, nieco wydłużona część twarzowa, profil prosty lub garbonosy. W zależności od linii zdarzają się konie o głowie szlachetnej i cięższej. Uszy proporcjonalne, często podaje się że długie, sierpowate, ruchliwe. Szyja średniej długości, nisko osadzona, dobrze umięśniona, grzbiet mocny, pierś szeroka, kłoda proporcjonalna, szeroka i głęboka. Zad dobrze związany, średniej wielkości, zazwyczaj spadzisty. Umięśnienie doskonałe, zwarte i mocne. Nogi suche, dobrze zbudowane, zadnie bywają szablaste lub krowie, co u koni górskich nie jest wadą. Kopyta średniej wielkości, róg twardy i elastyczny. Jak większość koni górskich dojrzewają późno. Kabardyjczycy używają ich do regularnej pracy dopiero w wieku 5-6 lat, ale to opóźnienie rekompensowane jest przez długowieczność oraz możliwość pracy i rozrodu do sędziwego wieku. Umaszczenie kabardyńców – głównie ciemne (kary, skarogniady i gniady), występują także siwe, a pozostałe typy zazwyczaj świadczą o wpływie innych ras (np. bułany to najczęściej dolew krwi koni karabachskich)
Spośród cech psychicznych na pierwszym miejscu wymienić trzeba zrównoważenie, opanowanie oraz brak odruchów panicznych w sytuacjach zagrożenia. Poza tym silny instynkt stadny, posłuszeństwo, ciekawość i inteligencja. Życie oraz intensywne użytkowanie w wysokich górach zaowocowało doskonałym wyczuciem równowagi, pewnym chodem oraz swoistym wyczuciem kierunku – podróżując we mgle, w ciemności lub w bardzo trudnym terenie czasem lepiej jest zluzować wodze i powierzyć wybór kierunku wierzchowcowi.
Przed wiekami konie kabardyńskie uznawane były w Rzeczpospolitej za jedne z najcenniejszych. Używano ich przede wszystkim do walki oraz w hodowli do polepszania cech koni rodzimych. Po II Wojnie Światowej kabardyńce chwilowo odeszły w zapomnienie, z kilkoma epizodami które opisane zostaną w rozdziale o hodowli. Kilka klaczy tej rasy sprowadzonych z Kaukazu do stadniny w Stubnem znalazło się w Pierwszej Księdze Stadnej koni małopolskich. Obecnie grono hodowców zainteresowanych tą rasą zwiększa się z roku na rok.
Zalety tej rasy docenia także coraz większa rzesza amatorów jazdy konnej. Kabardyńce rewelacyjnie spisują się w ambitnej rekreacji, a szczególnie w górskich rajdach konnych. Dzięki doskonałemu wyczuciu terenu, zrównoważonemu ruchowi i wydajnej pracy nawet wielodniowa podróż przez góry nie stanowi dla nich wielkiego wyzwania. Spokój, opanowanie oraz brak odruchu panicznej ucieczki dają realne poczucie bezpieczeństwa i w połączeniu z zazwyczaj bardzo wygodnymi, miękkimi chodami sprawiają, że rajdami terenowymi cieszyć mogą się nawet osoby słabiej jeżdżące konno. Są bardzo wygodne „w użyciu” zarówno dla organizatorów jak i uczestników wędrówek – doskonale wykorzystują paszę, szybko regenerują siły, nocować mogą pod gołym niebem uwiązane do liny lub drzewa – po prostu wymagają minimum obsługi.
Dyscypliną sportową w której konie kabardyńskie sprawdzają się doskonale są rajdy długodystansowe (endurance), ale to jest materiał na oddzielny artykuł…
Pochodzenie i selekcja
Pochodzenie konia kabardyńskiego związane jest z życiem i historią ludów czerkieskich. Głównym zajęciem mężczyzn było pasterstwo i walka – obydwa wymagały doskonałych, wytrzymałych koni . Materiałem bazowym powstania rasy kabardyńskiej były konie stepowe – mongolskie, nogajskie, kałmuckie, baszkirskie i inne. Charakterystyczne położenie Kaukazu na skrzyżowaniu głównych szlaków zaowocowało bliskimi kontaktami handlowymi i militarnymi z Persami, Turkami i Arabami, a co za tym idzie znacznym dolewem krwi koni ras szlachetnych – perskich, arabskich, tekińskich, karabachskich, tureckich etc. Dodatkowo zdarzało się wzbogacanie krwią innych ras koni pojawiających się w rejonie Kaukazu w związku z najazdami obcych armii lub jako łupy z odległych wypraw wojennych. Jak widać pod względem pochodzenia typ konia kabardyńskiego był wynikową świadomej krzyżówki różnych ras na przestrzeni wieków. W zależności od przeznaczenia koni, stosowano dolewy krwi koni o pożądanych cechach. Każda z ras odciskała swoje charakterystyczne piętno, co skutkowało powstaniem różnych linii hodowlanych.
Hodowla i środowisko życia
Po zasiedleniu Kaukazu styl życia Kabardyjczyków ulegał stopniowej zmianie na półosiadły i osiadły, w zależności od miejsca i sposobu gospodarowania. W górach podstawowym zajęciem było pasterstwo które przetrwało w niezmienionej formie do dnia dzisiejszego. Zimą zwierzęta (konie, owce, krowy) gromadzono w dolinach w pobliżu osad ludzkich, gdzie dokarmiane sianem łatwiej znosiły surowy górski klimat. Natomiast przez większą część roku stada wypasano z dala od aułów, na wysokogórskich halach porośniętych bujną trawą. Codzienna wędrówka w poszukiwaniu paszy i wody na znacznych wysokościach, w trudnym górskim terenie wzmacniało budowę i zdrowie koni od pierwszych dni życia. Konie na letnich pastwiskach nie mają zapewnionej opieki hodowców i weterynarzy i zdane są tylko na własne siły – natura bezwzględnie selekcjonuje osobniki słabe i chorowite. Poważne zagrożenie stanowią watahy wilków, zdziczałych psów oraz niedźwiedzie, dlatego kabardyńce są czujne lecz niepłochliwe, ponieważ każda próba panicznej ucieczki w górach zazwyczaj kończy się na dnie przepaści. To nie znaczy że są nieustraszone i niczego się nie boją – po prostu silny instynkt samozachowawczy zminimalizował odruchy paniczne na rzecz opanowania i spokoju w trudnych sytuacjach. Spłoszone konie zazwyczaj po kilku metrach zatrzymują się spoglądając za siebie, po ocenie sytuacji pasą się spokojnie dalej, albo oddalają się na bezpieczną odległość. Hodowla tabunowa skutkuje jeszcze jedną bardzo znamienną cechą – silnym instynktem stadnym. Poczucie hierarchii u kabardyńców ma wpływ na relacje nie tylko z innymi końmi ale też z ludźmi.
Przeznaczenie i użytkowanie
Przeznaczeniem konia kabardyńskiego niezmiennie od wieków była ciężka praca. Kabardyjczycy używali koni do jazdy i transportu jucznego (ze względu na brak bitych dróg nie używano zaprzęgów). Na końskich grzbietach niezależnie od pogody, w ekstremalnie trudnym terenie, ludzie odbywali wielogodzinne podróże stromymi ścieżkami przekraczając wysokogórskie przełęcze. Niejednokrotnie podróż taka trwała 12-14 godzin, co potwierdzają teksty źródłowe, np. relacje żołnierzy walczących na Kaukazie w wieku XIX. Konno doglądano stad, transportowano towary oraz walczono. Czerkiescy wojownicy to urodzeni w siodle kawalerzyści, a sztuka wojenna była podstawą wychowania młodzieńca, jego dumą i honorem. W społeczeństwie Kabardyjczyków i innych ludów adygskich osiadłych na Kaukazie zachował się system wspólnoty rodowej, krwawej zemsty, rady starszyzny oraz znaczne rozwarstwienie społeczne – wśród prostych rolników (ci występowali tylko na pogórzach), pasterzy i rzemieślników znaczny odsetek stanowiła szlachta i arystokracja, których podstawowym zajęciem była walka. Pretekstów do walki nie brakowało – zwady między klanami, wojny plemienne, obrona przed najazdami sąsiednich mocarstw, oraz walka najemna w armiach innych, czasem tak egzotycznych państw jak Rzeczpospolita (XVI-XVII wiek, od nich pochodzi polska jazda pancerna – tzw. „petyhorcy”).
Sława czerkieskiej kawalerii poprzez stulecia sięgała daleko poza Kaukaz, podobnie jak sława kabardyjskich koni, których szybkość, wytrzymałość, odporność na trudy i brak paszy, doskonałe kopyta, żelazne zdrowie, zrównoważenie, posłuszeństwo było wręcz legendarne. Szczególnym wzięciem cieszyły się do XIX wieku, później w miarę zmian sposobu walki i wyposażenia armii, ze względu na wzrost zaprzestano użytkowania kabardyńców na masową skalę w armii regularnej. Wielkim wzięciem cieszyły się niezmiennie w pułkach kozackich oraz w oddziałach operujących w trudnym górskim terenie (do tej pory używane są w wojskach pogranicznych do patrolowania granic zlokalizowanych w wysokich górach). Generalnie, kabardyńce zawsze używane były tam, gdzie na pierwszym miejscu stawiano walory użytkowe konia.
Tekst mojego autorstwa ze strony Polskiego Stowarzyszenia Hodowców Koni Kabardyńskich